VNG

Versterken lokale uitvoering

Socrates in het gemeentehuis

Bijna de helft van de ambtenaren ervaart weleens morele twijfel, zegt een rapport van I&O Research (2023). Bijvoorbeeld twijfel of bepaald beleid wel 'het goede is om te doen'. Chantal Richter, filosofisch gespreksleider, moedigt deelnemers aan om ruimte te geven aan die vragen of twijfels: "Misschien herken je het gevoel dat je ergens je vraagtekens bij hebt maar daar nog niet goed de vinger op kunt leggen. Begin dan eerst maar 's met het stellen van een vraag."

Door: Quita Hendrison

Ambtenaren komen vaak voor morele vragen te staan, aldus het betreffende rapport. Over beleid dat in hun ogen onrechtvaardig, ondoelmatig, of ongewenst is. Over informatie die ondeugdelijk is en – in mindere mate – over ongewenst gedrag. Is tegenspraak dan een middel dat ingezet kan worden om dilemma's boven tafel te krijgen? Om daar antwoord op te geven is het interessant om eerst het begrip tegenspraak van betekenis te voorzien. De workshopdeelnemers hebben wel ideeën: eerlijk advies, assertiviteit, spannend, noodzakelijk, recalcitrant, dwarsligger, dialoog, verrijkend, vertrouwen. Tegenspraak raakt inderdaad aan vertrouwen, legt Chantal uit. "Mag je spontaan je vinger opsteken, of zijn er in de organisatie specifieke momenten belegd waarin tegenspraak kan worden gegeven? Dat is iets waar je bewust over na moet denken."

Dat maakt het ook spannend, want door vragen zijn sommige dingen ineens niet meer zo zeker als je aanvankelijk dacht.

Nieuwsgierige vragen

Professionele tegenspraak in het gemeentehuis is cruciaal. De 'tegensprekende' ambtenaar zorgt ervoor dat collegeprogramma's, beleid en uitvoering in lijn zijn met de behoeften van de samenleving. Diezelfde ambtenaar kan de vertolker zijn van geluiden uit de samenleving en uit de eigen organisatie waardoor knelpunten gesignaleerd en opgelost kunnen worden.

Tegenspraak is in feite 'je onderbuikgevoel vertolken'. Klinkt simpel, maar het is niet per se makkelijk om jezelf uit te spreken. Je kunt het gelukkig wel oefenen. Een tool om vorm te geven aan tegenspraak is het stellen van nieuwsgierige vragen.

"Nieuwsgierige vragen brengen openheid in je denken en kunnen inzicht verschaffen. Eerste oordelen kunnen erdoor op losse schroeven komen te staan. Dat maakt het ook spannend, want door vragen zijn sommige dingen ineens niet meer zo zeker als je aanvankelijk dacht."

Vragen zijn er in vele vormen. In de workshop oefenden de deelnemers met het formuleren van een prikkelende vraag. Die is bondig (maximaal tien woorden), niet-suggestief, eindigt met een vraagteken en is voor iedereen te onderzoeken. De sleutel is dat de ander zich vrij voelt om elk antwoord te geven dat hij of zij wil geven. Waarop de vragensteller vervolgens weer een vraag formuleert over dat antwoord.

Vraag op vraag op vraag

Chantal Richter laat de deelnemers dit ervaren aan de hand van een voorbeeld. Wat heb je gisterenavond gedaan? Antwoord: ik heb mijn keuken opgeruimd. Prikkelende vraag: wanneer is iets opgeruimd? De crux van deze gedachtenoefening is dat je een begrip uit zo'n antwoord gaat onderzoeken. In dit geval 'opruimen'. Dit kun je vervolgens ook toepassen op andere voorbeelden, zoals de mappenstructuur in een Teams-omgeving. Wanneer noem je zoiets 'opgeruimd'? De prikkelende vraag verleidt tot een denkonderzoek over het betreffende onderwerp.

Een andere manier om het denken op gang te brengen is de vragencarrousel. Iemand noteert de eerste vraag, die wordt doorgegeven aan een willekeurige persoon die een vervolgvraag noteert, enzovoort. Een voorbeeld uit de workshop: wat kunnen we als ambtenaren doen tegen de verharding in de politiek? Wedervraag: zijn wij dan eigenaar van dat probleem? Tweede wedervraag: is er wel sprake van verharding? Of: hoe krijg ik de rust in mijn team terug? Vervolgvraag: wat betekent rust? En: waarom is er rust nodig in jouw team?

De kunst is om je verwondering om te zetten in een open vraag.

Oordeel uitstellen

"De kunst is om je verwondering om te zetten in een open vraag. Dus niet: wat vervelend voor je dat het zo onrustig is in je team, kan ik wat voor je doen," besluit Chantal Richter. "Je zou dat klinisch en zonder empathie kunnen noemen, maar waar het om gaat is om je oordeel op te schorten. Eerst alleen maar luisteren. En vervolgens stap voor stap ontleden om tot helderheid te komen. Niet reageren, maar doorvragen om aannames los te kunnen laten en tot inzichten en misschien zelfs wijsheid te komen. Als je tegenspraak onderdeel wilt laten zijn van je werk, maak dan ruimte in je hoofd en hart voor het stellen van die nieuwsgierige vragen. Dat is wat ik iedereen gun. Om met auteur Connie Palmen te eindigen: Denken is van gedachten veranderen (uit: De Vriendschap)."